Dahsyatnya “Monster” Merapi dalam Catatan Belanda

delpher.nl

Dalam catatan Belanda di koran NRC Handelsblad (03-10-1987) dikatakan jika Gunung Merapi adalah monster yang siap bangun kapan saja. Hal itu terungkap dalam sebuah penelitian yang dilakukan oleh orang Eropa di Gunung Merapi. Mereka menyamakan Merapi dengan Gunung St. Helens di Amerika Serikat.

Berikut adalah narasi dan terjemahannya:

Elke maand kijken geologen het 'beest' angstig in de bek Gezwel in Merapi-vulkaan groeit

Door STEVEN JONES MERAPI-VULKAAN, 3 okt. — De klimmers hebben eerder de indruk dat ze in de krochten van de hel zijn beland dan op de top van Indonesiës gevaarlijkste en meest actieve vulkaan. Zwaveldampen kronkelen over verbrijzelde rotsen. Uit gasbronnen breken golven van hitte los. De klimmers pauzeren in een bijtende, gele mist en wachten tot felle vlagen koude lucht hun het zicht teruggeven. „Het lijkt wel een berg mijnafval", hijgt een Amerikaanse diplomaat terwijl hij zich uit zijn van zweet doordrenkte shirt pelt na een moeizame tocht van vier uur naar de 2911 meter hoge top. Het is even na zessen, en in het eerste ochtendlicht strekt zich een soort oerlandschap voor ons uit. Vulkaantoppen rijzen op boven de in nevel gehulde valleien van Midden-Java, vanaf hier zijn die bergen het enige leven dat er te zien is. Mount Berbabu, de naaste buur van de Merapi, kleurt blauw, paars en vervolgens roze in de opkomende zon. Maandelijkse controle Maar we zijn vandaag niet naar boven geklommen voor het fraaie vergezicht. We zijn hier om het verraderlijke beest in de bek te kijken. Een team geologen van de Indonesische Vulkanologische Controledienst voert de maandelijkse inspectie uit van de meetapparatuur die in het geagiteerde kale schedeldak van de Merapi is aangebracht. Hun gevolg bestaat uit een stel nieuwsgierige Amerikaanse diplomaten, een bankier en een aantal journalisten. De Merapi, die de afgelopen 200 jaar vrijwel ononderbroken actief is geweest, is kennelijk langzaam aan bezig voldoende druk op te bouwen voor een nieuwe uitbarsting. Lava die vanuit onbekende diepten omhoog borrelt heeft de berg doen opzwellen. Vlak onder de top van de vulkaan is, als een gezwel, een rotskoepel ontstaan. Vulcanologen zijn bang dat die koepel zal exploderen. Dan zou een helse mengeling van gloeiend gesteente en gaswolken, oftewel een pyroclastische stroom, zich bulderend een weg naar beneden banen en alles op zijn weg vernietigen. Duizenden mensen zouden daarbij de dood vinden. Een andere mogelijkheid is dat de rotskoepel instort en dat de Merapi alleen maar een paar ongevaarlijke stroompjes lava uitspuwt, zoals in november, december en januari gebeurde.

Maar wat de Merapi gaat doen, en wanneer, is niet duidelijk. Dichtbevolkt gebied Die dubbelzinnigheid rond de Merapi maakt de vulkaan echter niet minder gevaarlijk. De berg torent uit boven de rijstvelden en de overvolle dorpen van Midden-Java, het dichtstbevolkte gebied van Indonesië, afgezien van de hoofdstad Jakarta. Onderaan de berg zijn grote delen van de hellingen 'verboden terrein' voor huisvesting, maar er wordt wel landbouw bedreven en de dorpen hebben zich tot aan de uiterste grens van het 'veilige gebied' uitgebreid. Mensen worden hier naar toe gelokt door de vruchtbare vulkanische bodem, en ze bouwen voort op plaatsen waar bij erupties in het verleden alles werd vernietigd. Maar ook al zijn de dorpelingen niet bang, de wetenschappers zijn dat wel. „De Merapi is een gevaar dat ieder moment kan toeslaan", zei Thomas Casedevall, een geoloog van de Amerikaanse geologische dienst. Hij werkt samen met de Indonesische vulcanologische dienst in een project voor regelmatig vulcanologisch onderzoek dat ten dele wordt gefinancierd door het Amerikaanse Bureau voor Internationale Ontwikkeling. Jogjakarta Casedevall maakte deel uit van het team dat onderzoek deed naar de angstwekkende uitbarsting van Mount St. Helens in de Amerikaanse staat Washington. Hij ziet overeenkomsten tussen beide vulkanen: in de samenstelling van de lava, de vorm van de kraters, de geschiedenis van explosieve uitbarstingen en de modderstromen die de hellingen tijdens de regenseizoenen afpellen. „Het grote verschil is dat er rond St. Helens weinig mensen woonden. Rond de Merapi wonen er meer dan twee miljoen". 

De stad Jogjakarta ligt slechts 30 kilometer van de vulkaan, binnen het bereik — zo is in het verleden bewezen — van de Merapi's explosieve kracht. De stad is in feite gebouwd op grond die eeuwen geleden van de berg naar beneden is gekomen. Niettemin leeft Jogjakarta voort zonder veel acht te slaan op de puntige, rokende bergmassa in het noordoosten. Een plan voor evacuatie van Jogjakarta in geval van een vulkaanramp is niet voorhanden. Indonesiërs gaan er doorgaans van uit dat de zondvloed zich niet tijdens hun leven zal voltrekken. Maar om veilig te kunnen voortbestaan houdt de sultan van Jogjakarta wel ieder jaar een ceremonie om de Merapi, de nabijgelegen vulkaan Lawu en de machtige godin van de Zuidzee gunstig te stemmen. De meeste Indonesiërs leven met een vulkaan binnen hun gezichtsveld. Indonesië is voor een vulcanoloog een droom-laboratorium, het telt meer actieve vulkanen dan enig ander land (Japan komt, na een hele tijd niets, op de tweede plaats). Van de 128 vulkanen gelden er 65 als 'actief, wat wil zeggen dat ze in de afgelopen 400 jaar tot uitbarsting zijn gekomen en in principe opnieuw tot uitbarsting kunnen komen. Java, met een bevolking van 100 miljoen mensen, herbergt 28 van de actieve vulkanen, waaronder drie van de vier gevaarlijkste — de Kelut en de Ijen op OostJava en de Merapi op MiddenJava. De vierde is de Agung op Bali. Ze behoren allemaal tot de explosieve soort en zijn gelegen in dichtbevolkte gebieden. De enige grote eilanden zonder vulkanen zijn het dun bevolkte Irian Jaya en Kalimantan. (Jakarta ligt eveneens buiten bereik van vulkanen). De vulcanologische dienst houdt toezicht op zo'n 50 van de gevaarlijkste vulkanen in het land. 

Zes daarvan — waaronder de Merapi— zijn onrustig of momenteel aan eruptie onderhevig Vooral de Merapi heeft i n d e loop van de geschiedenis een gruwelijk spoor van vernietiging achtergelaten, ook al hebben de Kelut en de Agung in de afgelopen decennia meer mensenlevens geëist. In het jaar 1006 kwam de Merapi tot een uitbarsting waarvan de kracht sindsdien niet meer is geëvenaard. Daarbij werd de beroemde Borobudur tempel, 40 kilometer verderop onder as bedolven. De uit de 8ste eeuw daterende boeddhistische tempel werd eerst in de 19de eeuw herontdekt. De uitbarstingen van de Merapi zijn in de historische kronie ken van Java opgetekend als voortekenen van verandering. Zo behoorde een eruptie in 1672 tot een serie natuurrampen die de val het Mataram koninkrijk inluidden. Een grote eruptie i n 1822 werd door prins Diponegoro opgevat als een waarschuwing dat er chaos ophanden was waarop hij het initiatief nam tot een bloedige maar onsuccesvolle rebellie tegen het Nederlandse koloniale bewind. Ook in 1872 en 1930 deden zich grote uitbarstingen voor, wat voor enkele hedendaagse geologen aanleiding was voor de vraag of de berg misschien werkt volgens een 50jarige cyclus en nu 'over tijd' is. Bij de erupties van 1930 werden duizenden mensen gedood. Het kwam tot minder destructieve uitbarstingen in 1954-'57 1961, 1969 en 1973 en 1984~~ Maar vorig jaar november begon er lava te stromen, dat duurde tot januari, en sommige dorpsbewoners vluchtten weg uit hun huizen. Controlestations Wegens het potentieel aan ' vernietigingskracht dat hij in zich bergt is de Merapi de meest onderzochte vulkaan van het land. Rond de berg staan vijf controlestations waar technici seismografische gegevens bestuderen, op zoek naar tekenen van een ophanden zijnde eruptie. Elke maand zwoegt een team de berghelling op om gasmonsters te nemen en temperaturen te meten. „Het is onze taak om te proberen explosieve activiteit te voorspellen en de risico's voor de bevolking zo gering mogelijk te houden", zei Casedevall. Maar hij gaf toe dat de vulcanologen alleen maar mogen hopen dat ze het gedrag van de berg correct voorspellen. Want de wetenschap kan wel de pols en de temperatuur opnemen van de Merapi, maar niet zijn plannen.

De uitbarsting van de Indonesische vulkaan Merapi in 1982 was slechts een lichte: de omwonenden in dit dichtbevolkte deel van Midden-Java hoefden slechts het overal neergedaalde stof van de huizen, straten en wegen te vegen. (Foto NRC Handelsblad/Leo Velzen)

TERJEMAHAN:

Setiap bulan, para ahli geologi dengan cemas menatap 'monster' itu tepat di mulutnya. Sebuah tumor tumbuh di Gunung Merapi

Oleh STEVEN JONES GUNUNG BERAPI MERAPI, 3 Oktober — Para pendaki merasa lebih seperti telah mendarat di kedalaman neraka daripada di puncak gunung berapi paling berbahaya dan aktif di Indonesia. Asap belerang mengepul di atas bebatuan yang hancur. Gelombang panas meletus dari lubang gas. Para pendaki berhenti di tengah kabut kuning yang menusuk dan menunggu hembusan udara dingin yang tajam untuk mengembalikan penglihatan mereka. "Ini terlihat seperti gunung limbah tambang," desah seorang diplomat Amerika saat ia melepas kemejanya yang basah kuyup oleh keringat setelah perjalanan melelahkan selama empat jam ke puncak setinggi 2.911 meter. Saat itu baru pukul enam lewat, dan dalam cahaya fajar pertama, semacam lanskap purba terbentang di hadapan kita. Puncak-puncak gunung berapi menjulang di atas lembah-lembah Jawa Tengah yang diselimuti kabut; dari sini, gunung-gunung itu adalah satu-satunya kehidupan yang terlihat. Gunung Berbabu, tetangga terdekat Merapi, bersinar biru, ungu, dan kemudian merah muda saat matahari terbit. Inspeksi Bulanan Tapi kami tidak mendaki hari ini untuk menikmati pemandangan yang menakjubkan. Kami di sini untuk menghadapi si binatang buas yang berbahaya itu. Sebuah tim ahli geologi dari Badan Pengawasan Vulkanologi Indonesia sedang melakukan inspeksi bulanan terhadap peralatan pengukuran yang tertanam di tengkorak Merapi yang bergejolak dan gundul. Rombongan mereka termasuk sekelompok diplomat Amerika yang penasaran, seorang bankir, dan beberapa jurnalis. Merapi, yang hampir terus aktif selama 200 tahun terakhir, tampaknya perlahan-lahan menumpuk tekanan yang cukup untuk letusan baru. Lava yang meng bubbling dari kedalaman yang tidak diketahui telah menyebabkan gunung itu membengkak. Tepat di bawah puncak gunung berapi, sebuah kubah batuan telah terbentuk seperti tumor. Para ahli vulkanologi khawatir bahwa kubah itu akan meledak. Campuran mengerikan dari batuan yang berpijar dan awan gas, yang dikenal sebagai aliran piroklastik, akan meluncur turun, menghancurkan segala sesuatu di jalannya. Ribuan orang akan mati. Kemungkinan lain adalah kubah batuan runtuh dan Merapi hanya menyemburkan beberapa aliran lava yang tidak berbahaya, seperti yang terjadi pada bulan November, Desember, dan Januari.

Namun, apa yang akan dilakukan Merapi, dan kapan, masih belum jelas. Daerah padat penduduk. Ketidakjelasan seputar Merapi tidak mengurangi bahaya gunung berapi ini. Gunung ini menjulang di atas sawah dan desa-desa padat penduduk di Jawa Tengah, daerah terpadat di Indonesia, selain ibu kota, Jakarta. Di kaki gunung, sebagian besar lereng dilarang untuk pembangunan perumahan, tetapi pertanian dilakukan di sana, dan desa-desa telah meluas hingga ke tepi "zona aman". Orang-orang tertarik ke sini karena tanah vulkanik yang subur, dan mereka membangun di lokasi di mana letusan di masa lalu menghancurkan segalanya. Tetapi sementara penduduk desa tidak takut, para ilmuwan justru takut. "Merapi adalah bahaya yang dapat menyerang kapan saja," kata Thomas Casedevall, seorang ahli geologi dari Survei Geologi AS. Ia berkolaborasi dengan Survei Vulkanologi Indonesia dalam proyek survei vulkanologi reguler yang sebagian didanai oleh Badan Pembangunan Internasional AS (USAID). Yogyakarta. Casedevall adalah bagian dari tim yang menyelidiki letusan dahsyat Gunung St. Helens di negara bagian Washington. Ia melihat kesamaan antara kedua gunung berapi tersebut: dalam komposisi lava, bentuk kawah, sejarah letusan eksplosif, dan aliran lumpur yang mengalir menuruni lereng selama musim hujan. "Perbedaan besarnya adalah hanya sedikit orang yang tinggal di sekitar St. Helens. Di sekitar Merapi, lebih dari dua juta orang tinggal."

Kota Yogyakarta hanya berjarak 30 kilometer dari gunung berapi, dan berada dalam jangkauan—seperti yang telah dibuktikan oleh sejarah—kekuatan eksplosif Merapi. Kota ini, sebenarnya, dibangun di atas tanah yang jatuh dari gunung tersebut berabad-abad yang lalu. Meskipun demikian, Yogyakarta terus hidup tanpa terlalu mempedulikan massa gunung yang bergerigi dan berasap di timur laut. Rencana evakuasi untuk Yogyakarta jika terjadi bencana gunung berapi masih kurang. Masyarakat Indonesia umumnya berasumsi bahwa banjir tidak akan terjadi selama masa hidup mereka. Tetapi untuk memastikan kelangsungan hidup mereka, Sultan Yogyakarta mengadakan upacara tahunan untuk menenangkan Merapi, gunung berapi Lawu di dekatnya, dan dewi perkasa Laut Selatan. Sebagian besar penduduk Indonesia tinggal di dekat gunung berapi. Indonesia adalah laboratorium impian bagi ahli vulkanologi; negara ini memiliki lebih banyak gunung berapi aktif daripada negara lain mana pun (Jepang, setelah periode tidak aktif yang panjang, berada di urutan kedua). Dari 128 gunung berapi, 65 dianggap aktif, artinya telah meletus dalam 400 tahun terakhir dan berpotensi meletus lagi. Pulau Jawa, dengan populasi 100 juta jiwa, adalah rumah bagi 28 gunung berapi aktif, termasuk tiga dari empat gunung berapi paling berbahaya—Kelut dan Ijen di Jawa Timur, dan Merapi di Jawa Tengah. Gunung berapi keempat adalah Agung di Bali. Semuanya termasuk jenis eksplosif dan terletak di daerah padat penduduk. Satu-satunya pulau besar tanpa gunung berapi adalah Irian Jaya dan Kalimantan yang berpenduduk jarang. (Jakarta juga berada di luar jangkauan gunung berapi.) Departemen Vulkanologi memantau sekitar 50 gunung berapi paling berbahaya di negara ini. 

Enam di antaranya—termasuk Merapi—aktif atau sedang meletus. Merapi, khususnya, telah meninggalkan jejak kehancuran yang mengerikan sepanjang sejarah, meskipun Kelut dan Agung telah merenggut lebih banyak nyawa dalam beberapa dekade terakhir. Pada tahun 1006, Merapi meletus dengan kekuatan yang belum pernah terjadi sebelumnya. Letusan itu mengubur candi Borobudur yang terkenal, yang berjarak 40 kilometer, di bawah abu. Candi Buddha abad ke-8 itu baru ditemukan kembali pada abad ke-19. Letusan Merapi tercatat dalam kronik sejarah Jawa sebagai pertanda perubahan. Misalnya, letusan pada tahun 1672 merupakan salah satu dari serangkaian bencana alam yang menandai jatuhnya kerajaan Mataram. Letusan besar pada tahun 1822 ditafsirkan oleh Pangeran Diponegoro sebagai peringatan akan datangnya kekacauan, yang mendorongnya untuk melancarkan pemberontakan berdarah namun gagal melawan pemerintah kolonial Belanda. Letusan besar juga terjadi pada tahun 1872 dan 1930, yang mendorong beberapa ahli geologi kontemporer untuk bertanya-tanya apakah gunung tersebut beroperasi dalam siklus 50 tahun dan sekarang sudah "terlambat". Ribuan orang tewas dalam letusan tahun 1930. Letusan yang kurang merusak terjadi pada tahun 1954-57, 1961, 1969, 1973, dan 1984. Namun, November lalu, lava mulai mengalir, yang berlanjut hingga Januari, dan beberapa penduduk desa mengungsi dari rumah mereka. Stasiun pemantauan: Karena sifatnya yang berpotensi merusak, Merapi adalah gunung berapi yang paling banyak dipelajari di negara ini. Lima stasiun pemantauan mengelilingi gunung tersebut, tempat para teknisi mempelajari data seismograf untuk mencari tanda-tanda letusan yang akan datang. Setiap bulan, sebuah tim mendaki lereng gunung untuk mengumpulkan sampel gas dan mengukur suhu. "Tugas kami adalah mencoba memprediksi aktivitas eksplosif dan meminimalkan risiko bagi penduduk," kata Casedevall. Namun, ia mengakui bahwa para ahli vulkanologi hanya dapat berharap untuk memprediksi perilaku gunung tersebut secara akurat. Sains dapat mengukur denyut nadi dan suhu Merapi, tetapi tidak dapat memprediksi rencananya.

Letusan gunung berapi Merapi di Indonesia pada tahun 1982 hanya tergolong ringan: penduduk di bagian Jawa Tengah yang padat penduduk ini hanya perlu menyapu debu yang telah menempel di mana-mana dari rumah, jalan, dan trotoar mereka. (Foto NRC Handelsblad/Leo Velzen)

Link Koran: NRC Handelsblad (03-10-1987)